.jpeg)
"Başak" sözcüğü yapı bakımından türemiş bir sözcüktür. "Başak" sözcüğünün kökü "baş" sözcüğüdür.
"Baş" sözcüğüne getirilen "-ak" eki, addan ad türeten bir yapım ekidir.
Not: Türeyen sözcükle türetilen sözcük arasında daima bir anlam ilişkisi vardır. "Başak", bitkinin "baş" bölümü, "baş" bölümündeki bölümdür.
.jpeg)
"Kahvaltı" sözcüğü yapı bakımından birleşik bir sözcüktür. "kahve" ve "altı" sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Birleşme sırasında ses aşınması meydana gelmiştir.
kahve-altı > kahvaltı
"Nasıl (ne-asıl), niçin (ne-için), cumartesi (cuma-ertesi), sütlaç (sütlü-aş)" sözcükleri de aşınma yoluyla oluşmuş birleşik sözcüklerdir.
"Niçin" sözcüğü yapı bakımından birleşik bir sözcüktür. "ne" ve "için" sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Birleşme sırasında ses aşınması meydana gelmiştir.
ne-için > niçin
"Nasıl (ne-asıl), kahvaltı (kahve-altı), cumartesi (cuma-ertesi), sütlaç (sütlü-aş)" sözcükleri de aşınma yoluyla oluşmuş birleşik sözcüklerdir.
"Nasıl" sözcüğü yapı bakımından birleşik bir sözcüktür. "ne" ve "asıl" sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Birleşme sırasında ses aşınması meydana gelmiştir.
ne-asıl > nasıl
"Niçin (ne-için), kahvaltı (kahve-altı), cumartesi (cuma-ertesi), sütlaç (sütlü-aş)" sözcükleri de aşınma yoluyla oluşmuş birleşik sözcüklerdir.
Sözcükler yapıları bakımından basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayrılır. Sözcüklerin yapısında sözcüğün yapım eki alıp almadığına, başka bir sözcükle birleşip birleşmediğine bakılır.
Başka bir sözcükle birleşmemiş yapım eki almamış sözcüklere basit sözcük denir.
kalem, çanta, anne, çiçek; gel-, git-, oku-, çalış-...
Yapım eki almış sözcüklere türemiş sözcük denir.
kalem-lik, çanta-cı, bir-leş-, temiz-le-; gel-iş-, oku-t-, çalış-tır-, dur-ak, sev-gi...
Başka bir sözcükle birleşmiş sözcüklere birleşik sözcük denir,
bir-kaç, hiç-bir, kahve-rengi, Çanak-kale, Karşı-yaka; his-s-et-, sabr-et-, terk et-, mutlu ol-. çöz-e-bil-, sil-i-ver-, düş-e-yaz-, gid-e-der-, bak-a-kal-, sür-e-gel-...
Cümleler yapıları bakımından basit ve birleşik olmak üzere üçe ayrılır. Cümlelerin yapısında syargı sayısına bakılır.
İçinde bir tek yargı bulunan cümlelere basit cümle denir.
Burada hepimiz mutlu olacağız.
Anlamıyorsun sen beni.
İyi bir öğretmenmiş Selim Bey.
Annesi de babası da küplere binmiş geçen hafta.
İçinde birden çok yargı bulunan cümlelere ise birleşik cümle denir.
Okula giderken liseden bir arkadaşımla karşılaştım.
Sizinle dertleşmek beni rahatlatıyor.
Erken gelirsen bu konuyu da konuşuruz seninle.
Bana, sen beni anlamıyorsun, dedi dün akşam.
Erken geldim ki sizi de göreyim.
Not:
Eylemsiler ve yüklemler yargı bildirir.
Gelen gideni aratır. (üç yargı)
Beni aramadığını ona sen mi söyledin? (iki yargı)
Koşarsan en kısa sürede hedefine ulaşırsın.
Türkçede eklerin işlevleri kullanımlarıyla ilgilidir. Bir ekin biçim yönünden başka bir ekle aynı olması o ekin işlevsel yönden diğer ekle aynı olduğunu göstermez.
Bir ekin işlevini anlayabilmek için o eki alan sözcüğün cümledeki görevine, sözcüğün anlamına, ekin sözcüğe kazandırdığı anlama bakmak gerekir.
i (-ı, -u, -ü) eki hem iyelik hem hal eki olarak kullanılabilen bir ektir. Bir varlığın üçüncü tekil kişiye (onun) olduğunu ifade ediyorsa iyelik, öznenin yaptığı eylemin hangi varlığa yönelik olduğunu belirtiyorsa (neyi, kimi) hal (belirtme durum) ekidir.
Kazağı da çantası da okulda kalmış. (iyelik eki)
Gözlüğü o kadar kirlenmişti ki, adeta bir karalama kağıdı gibiydi.(iyelik eki)
Bence onun yolu, yol değil.(iyelik eki)
Dün aldığım kazağı annemler beğenmedi. (hal eki)
Bu çantayı sana emanet edebilir miyim? (hal eki)
Annem gözlüğü bahçede bırakmış.(hal eki)
Ararsan doğru yolu er veya geç bulursun.(hal eki)
Not:
Bir sözcük aynı anda hem iyelik hem de hal ekini aynı anda alabilir. Bu gibi durumlarda önce iyelik sonra hal eki gelir.
Ablan çantasını bana bıraktı dün.
çanta-s-ı-n-ı
s: kaynaştırma harfi
ı: iyelik eki
n: kaynaştırma harfi
ı: hal eki
Not:
İyelik ekiyle hal ekinin bişrlikte kullanılması bazı durumlarda anlatım bozukluğuna yol açar.
kalem-i-n-i (onun kalemini)
kalem-in-i (senin, kendi kalemini)
Bu cümledeki belirsizlik iyelik ekinin kaçıncı kişiyle ilgili olduğudur. Cümledeki anlatım bozukluğunun giderilebilmesi için cümlenin başına tamlayan durumunda (senin / onun) bir kiş zamiri getirilmesi gerekir.
Türkçede birçok ek biçimce aynı işlevce farklıdır.
-i (-ı, -u, -ü) eki hem yapım hem çekim eki olarak kullanılabilen bir ektir.,
Sözcüklerden sözcük türetiyorsa yapım ekidir.
yaz-mak / yazı, kaz-mak / kazı, çat-mak / çatı, yar-mak / yarı, say-mak /say-ı...
Sözcüğün türünü ya da kavramını değiştirmiyorsa çekim ekidir.
Not: -i eki çekim eki olarak hem iyelik hem de hal (durum) eki olarak kullanılabilir.
Yaz-ı burada geçirelim. (hal eki)
Belediye bu yol-u geçen hafta yaptı. (hal eki)
Yaz-ı çok güzel geçmiş Ayşe'nin. (iyelik eki)
Yol-u yol değil, bu çocuğun. (iyelik eki)
Zamirlere getirilen "-ce" ekiyle zarf türetilebilir.
Ben-ce bu soru yanlış. (ben: zamir, ben-ce: zarf)
Olayları kendi-m-ce yorumlamak istedim. (kendi: zamir, kendi-m-ce: zarf)
